... Heel het Groningerland is dooraderd van levend water: meren als dat van Leek, Paterswolde, Zuidlaren, Foxhol, het Schildmeer; beken in Westerwolde ( Ruiten A en Mussel A ); diepen, vaarten en kanalen; en wat het mooist is een flink aantal 'moaren', voorheen voor een groot deel de 'prielen' van het Wad, thans paradijzen voor hengelaars, bootjevaarders en fotografen...
...Ieder dorp in Hunzingo en Fivelingo, hoe klein ook, heeft zijn 'moar': het royale Uithuizermeeden zijn 'Mijster Moar', Rottum zijn 'Koksmoar' en het gehucht Startenhuizen zijn 'Startenhoestermoar'. De moaren dienden als afwatering en als grensscheiding en boden tevens aan 'snik' ( trekschuit ) en 'baarzie' ( barge ) een goede gelegenheid om gestadigaan naar Stad te varen.'

( Overgenomen uit: 'Kijk op Groningen', vijfde druk, onder redactie van Tom Bouws, Elsevier-Amsterdam-Brussel, uitgegeven door B.V. Uitgeversmaatschappij Elsevier Focus,1979 )

Ruim duizend jaar stroomt het water nu al door dit diep. In het begin was dat onder de naam de Delf, hetgeen duidelijk maakt dat het hier om een gegraven waterweg gaat. Pas een vijfhonderd jaar later, in de 15e eeuw, zou het z'n huidige naam, Damsterdiep, krijgen.
Toch is de oude naam, Delf, nog altijd zeer aanwezig en wel in Delfzijl dat is genoemd naar het diep en de drie zijlen die er, begin 14e eeuw, in werden geplaatst. Ze zouden bekend worden als de Dorpster-, de Slochter- en de Scharmsterzijl. Om de twee laatste namen te kunnen plaatsen, moeten we ver teruggaan in de tijd. Naar de periode waarin de machtige rivier de Fivel door het Groninger land stroomde.

Zij is ontstaan uit twee takken, de Slochter Ae en de Scharmer Ae, die beide ontsprongen in het zuiden van de provincie en elkaar naderden ten zuiden van het huidige Woltersum. Het was vooral de Scharmer Ae die veel water leverde. Zelfs wel zoveel dat waar het overging in de Fivel, die rivier bij Loppersum dan een breedte van 70 meter zou hebben bereikt. Deze stroomde verder langs het wierdendorp Westeremden, dat het hieraan te danken had dat het uitgroeide tot een zeer belangrijke havenplaats, en mondde uit in de Waddenzee, ter hoogte van waar zich nu de Eemshaven bevindt.
Rivierboezems, als die van de Fivel, waren er meer: De Lauwersboezem, de Hunzeboezem en, niet te vergeten, de Eemsboezem.
Van deze drie bestaat alleen de Eemsboezem nog, zij het niet meer zoals toen. De Lauwersboezem is nu het Lauwersmeer en de Fivelboezem is in z'n geheel verdwenen.
Aan de oevers van de Fivel stonden destijds grote machtige gebouwen zoals borgen en het klooster Bloemhof te Werum, het huidige Wittewierum. Maar van dat alles is nog maar weinig te zien, of we moeten ons al tevreden stellen met de wetenschap dat de weg van Wittewierum naar Ten Post is aangelegd in het oude Fivelbed.

Wanneer Karel de Grote naar dit waterland komt, geeft hij aan één van de door hem ingestelde gouwen ( graafschappen ) de naam mee van deze rivier: Fivelingo, de gouw Fivel. Dit Fivelingo, met als hoofdplaats Appingedam, groeide later uit tot een belangrijk en welvarend gebied.
In de hoofdplaats vestigden zich kooplui en ambachtslieden. Zeeschepen voeren er af en aan. Handel werd gedreven met het buitenland en tevens met verschillende delen van de Vrije Friese Zeelanden waartoe het ook zelf behoorde. Het groeide meer en meer uit tot een centrum van binnen- en buitenlandse handel. Zo'n sterke economische bloei trok vanzelfsprekend velen aan. Zelfs goudsmeden bevonden zich onder de nieuwkomers en een beter bewijs voor de welvarende status die het stadje toen genoot kan er niet worden gegeven.

Nadat de eens zozeer aanwezige Fivel in ca. 900 was dichtgeslibt was het voor de bewoners van dit gebied noodzaak om een nieuwe waterweg te graven, te delven. Het werd de Delf die bij Delfzijl in open zee uitkwam. Aangezien er in die tijd nog geen sprake was van sluizen kreeg het door de invloed van de getijstromen zijn meanderende vorm, waardoor het de vorm van een rivier aannam.
Het zou, later onder de huidige naam Damsterdiep, genoemd naar Appingedam – Daam voor haar inwoners, een in vele opzichten belangrijke functie vervullen. Zo kregen bijvoorbeeld de Slochter venen en Westerwolde in noordoostelijke richting een afwatering en werd de bevolking van dat gebied, via het diep, ook in verbinding gebracht met de Stad. Ter nog verdere verbetering liet Oesebrand Johan Rengers, heer van Slochteren, die op de Fraeylemaborg woonde, in 1652 een kanaal graven van Slochteren naar Ruischerbrug alwaar deze uitmondde in het Damsterdiep.
Er werden nogal eens noodzakelijke onderhoudswerkzaamheden verricht aan het diep dat voor de stad Groningen de hoofdverkeersader was naar het noordoosten, naar Appingedam en daarachter de Oostfriese veegebieden. Maar ook werden er, in het begin van de 17e eeuw, verbeteringen aangebracht om Hollandse kooplieden in Indische waren tevreden te stellen. Die hadden zich tegenover het stadsbestuur van Groningen beklaagd over het feit dat ze niet van Emden binnendoor naar de Stad konden varen. Echter, het dient gezegd, ook zonder klachten van deze aard werd er sowieso gedurende deze eeuw volop gewerkt aan kanalen, die het verkeer bevorderden en de afwatering verbeterden. Ze werden uitgediept en er werden op hun oevers trekwegen aangelegd.
Wat het Damsterdiep betreft werden de kosten daarvoor gedragen door de stad Groningen, de provincie en het zijlvest De Drie Delfzijlen.

Toch was men niet tevreden met de bestaande situatie. In het begin van de 19e eeuw kwam dan ook het idee op tafel om een nieuw scheepvaart- en afwateringskanaal tussen Groningen en Delfzijl aan te leggen. Het voorstel werd aangenomen en in 1866 werd begonnen met het graven van het kanaal. Een werk dat in zn geheel tien jaar in beslag zou nemen. Na de opening van deze nieuwe waterweg moest het oude vertrouwde Damsterdiep een stap terug doen. Door de bouw van de Oosterhavensluis, in 1877, werd het in Groningen nog wel verbonden met het Eemskanaal en tevens werd in de Stad nog wel de oostelijke vestinggracht gebruikt om een verbinding tot stand te brengen met het Boterdiep, maar het was duidelijk dat het Damsterdiep niet zozeer van belang meer was. Dat werd enige decennia later nog eens overduidelijk. Om de Petrus Campersingel aan te kunnen leggen stelde het gemeentebestuur van Groningen voor om het Verbindingskanaal tussen het Damsterdiep en het Boterdiep te dempen.

Het Damsterdiep dat honderden jaren lang een zo belangrijke levensader was geweest, dat anderhalve eeuw geleden de regio waardoor het stroomde tot één van de industriële centra van het land had gemaakt, is verworden tot een waterweg die duidelijk te lijden heeft gehad van bestuurlijke beslissingen.
'Wat is er toch gebeurd', zo vraagt men zich hier af, 'met dat ooit zo belangrijke en levendige Damsterdiep, waar de Vikingen ooit huishielden en waar later scheepvaart, scheepsbouw, handel, nijverheid en ambachtelijke industrie hoogtij vierden?'
Om het tij alsnog te keren en het Damsterdiep iets van z'n vroegere glorie terug te geven werd in 2004 de Stichting Kronkels door Fivelingo opgericht. Aanleiding daartoe was het enorme succes dat men in dat jaar boekte met de manifestatie Mooi Garrelsweer waar de kunst en cultuur van Noord-Groningen in beeld werd gebracht.
Doelstelling: 'Het bestuur van de Stichting Kronkels door Fivelingo dat zijn wortels in dit gebied heeft, wil de bevolking haar prachtige karakteristieke omgeving laten herontdekken om zo een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van het gebied. Er is, gelet op de natuur, cultuurhistorie en het landschap, voldoende potentie voor ontwikkeling van toerisme en recreatie en van kleinschalige bedrijvigheid.
Het uiteindelijke doel van Kronkels door Fivelingo is om bewoners en bezoekers te attenderen op de “Verborgen tuin van het Noorden”. De bevolking wordt bij tal van activiteiten tot participatie aangezet; het programma komt in nauwe samenwerking met de bevolking tot stand. Het is nadrukkelijk de bedoeling om evenementen en activiteiten gezamenlijk te organiseren.'

Naast dit initiatief, vanuit de bevolking zelf, is er het Project Identiteitsvisie Damsterdiep Groningen. Opdrachtgever: Provincie Groningen.
Reeds is er een lijvig rapport opgesteld door de landschapsarchitecten Bosch & Slabbers in samenwerking met de Zwarte Hond.
Het project behelst: 'Het Damsterdiep, tussen Groningen en Delfzijl, is een gegraven watergang. Evenwijdig aan het Damsterdiep liggen op een wisselende afstand van het diep, de eeuwenoude Stadsweg en het negentiende-eeuwse Eemskanaal. Stadsweg, Eemskanaal en Damsterdiep vormen samen de zone die onderwerp is van de in dit project besproken ontwikkelingsvisie. De hartlijn wordt gevormd door het Damsterdiep.' Onder het kopje aanleiding staat onder meer dat de Provincie Groningen de bijzondere cultuurhistorische en landschappelijke betekenis van de Damsterdiepzone onderkent.
En onder werkwijze lezen we dat de regie van de uitvoering in handen is van een projectgroep Damsterdiep met daarin ambtenaren van de provincie Groningen en de gemeenten Delfzijl en Appingedam. In een begeleidingsgroep zitten dan nog ambtenaren van de overige gemeenten, te weten Groningen, Ten Boer en Loppersum, en tevens van het waterschap Noorderzijlvest.
De uiteindelijke uitvoering zal geschieden door Bosch & Slabbers, tuin- en landschapsarchitecten.

Al met al zijn dit berichten die een ieder die zo van dit gebied houdt met blijdschap vervullen. Eindelijk zal 'ons oude Damsterdiep' dan toch nog recht worden gedaan !

Het voorafgaande houdt niet in dat er nu al niet volop genoten kan worden van het Damsterdiep en haar omgeving. Voor de watersporter is het een werkelijk schitterend gebied. Zo zijn er bij Kanocentrum Wirdumerklap kano's te huur waarmee tochten door de omgeving kunnen worden gemaakt. Wat bijvoorbeeld te zeggen van de volgende tocht met start bij de Wirdumerklap: Via het Damsterdiep gaat het naar de borgen Rusthoven, waar tevens exposities van moderne kunst worden gehouden, en Ekenstein, nu een hotel-restaurant. Iets verderop is er een zijvaarweg, de Oosterwijtwerdermaar. In het wierdendorp Oosterwijtwerd, dat vroeger nogal wat scheepvaart heeft gekend, kan aangelegd worden bij Eetcafé Veldzicht, voor een rustpauze op het terras, aan het water, of voor een wandeling door het dorp met o.a. z'n 12e eeuws kerkje.
Van hieruit kan men doorvaren naar Leermens, waar de Oosterwijtwerdermaar overgaat in de Leermenstermaar. Dit wierdendorp geniet een beschermd dorpsgezicht en heeft een kerk die stamt uit de periode van de 11e tot en met de 13e eeuw. In de Middeleeuwen was het een belangrijk gerechtscentrum in het gewest Fivelingo. Iets ten westen van Leermens ligt Zeerijp dat eens aan de baai lag waarin de Fivel uitmondde. Dit gegeven is terug te vinden in de naam zee-rijp ( het Latijnse 'ripa' voor oever ). De kerk hier, uit de eerste helft van de 15e eeuw, heeft de allure van een kathedraal.
Maar men kan vanuit Wirdum ook, via het Damsterdiep, de andere kant opvaren richting Garrelsweer, ooit een belangrijke nederzetting, die zelfs in 1057 van keizer Hendrik IV markt-, munt- en tolrecht kreeg, waarna er of doorgevaren kan worden naar Winneweer of de afslag naar Loppersum, via de Wijmers, genomen kan worden.
Winneweer ligt op de oostelijke oever van de verdwenen rivier de Fivel. Bij de borg Ter Mude lag hier later ook een sluis die toegang gaf tot de Delf.
Loppersum heeft een werkelijk schitterende kerk met vele bouwkunstige details en gave gewelfschilderingen uit de 15e eeuw. De kansel is een waar kunstwerk uit de 17e eeuw en het orgel, dat oorspronkelijk dateert van 1562, betekent voor de ware liefhebber ook een aangename ontmoeting.
Niet ver van Loppersum ligt het wierdendorp Westeremden dat ooit via de Fivel een open verbinding met de zee had en een belangrijke havenplaats was. Ook Westeremden heeft een beschermd dorpsgezicht en het geniet internationale bekendheid vanwege het feit dat hier de bekende schilder Henk Helmantel woont en er tevens z'n atelier heeft, in de oude pastorie ( weem ). De tentoonstellingen van zijn werk in de Weem trekken jaarlijks vele vele bezoekers.

Maar ook voor diegene die niet zo van varen houdt, maar daarentegen wel graag fietst is het gebied rondom het Damsterdiep aantrekkelijk. De veelal rustige wegen en de vele fietspaden die zijn aangelegd zorgen er voor dat er ontspannen genoten kan worden van de omgeving. Duidelijke fietsroutes zijn verkrijgbaar, maar natuurlijk kan men ook z'n eigen weg kiezen. Daarnaast zijn er tevens fietstochten onder leiding van een deskundige gids: Paulien Excursions te Groningen, of kan men het geluk hebben dat er tijdens het verblijf een fietstocht wordt georganiseerd. Zo stond er de vorige week nog in de krant:
'Fietstocht langs oerloop Fivel
Natuur- en Landschap Eemsmond houdt zondag een fietstocht: ontdek de oerloop van de Fivel. De route gaat langs Westeremden, Stedum, de Peertil, Hemert, Tammingahuizen en Loppersum. De start is om 13.30 uur bij het archeologisch informatiepunt in Zeerijp. De afstand is 25 kilometer...
Deelname is gratis.'

© 2007 Trankiel